ایران کشوری با تاریخ بسیار طولانی و قومیت‌های مختلف است. هر یک از این قومیت‌ها متناسب با شرایط جغرافیایی و اقلیمی که در آن زندگی می‌کرده‌اند دست به خلق آثار مختلفی زده‌اند که امروزه ما آن‌ها را به‌عنوان صنایع دستی ارزشمند کشورمان می‌شناسیم.
بی‌شک صنایع دستی یک سرزمین بخشی از هویت فرهنگی و ملی آن کشور محسوب می‌شوند. ایران با بیش از 3 هزار هنر دستی مختلف و رنگارنگ، یکی از پر افتخارترین کشورهای جهان در این زمینه است. فراموش نکنیم که یک کشور بدون توجه به صنایع دستی، مثل یک پازل خواهد بود که بخش مهمی از آن وجود ندارد.
پته دوزی
حتما ضرب‌المثل “فلانی پته‌اش روی آب افتاد” را شنیده‌اید. اگر بخواهیم خیلی ساده این ضرب‌المثل را توضیح دهیم، در زمان‌های قدیم برای اینکه تشخیص دهند که پته دوخته شده کیفیت لازم را دارد یا نه آن را داخل آب می‌انداختند و اگر رنگ نخ‌های بکار رفته جذب آب می‌شد مشخص می‌شد که پته کیفیت ندارد.
از حکایت و ضرب‌المثل که بگذریم، پته و پته دوزی هنر اصیل و ارزشمند مردمان دیار کریمان است. مردم استان کرمان و خصوصا زنان و دختران هنرمند این استان هنر دستان خود را بر روی پارچه‌های ابریشمی به زیبایی تمام به نمایش گذاشته‌اند. همان‌طور که بافتن یک قالی زیبای کرمانی ماه‌ها و حتی سال‌ها زمان می‌برد، دوختن یک پته کرمان زیبا، ظریف و پر از نقش و نگار نیز به زمان و دقت خیلی زیادی نیاز دارد.
پته دوزی کرمان هنری است که با استفاده از یک پارچه ابریشمی به نام عریض که به‌عنوان زمینه کار استفاده میشود آغاز میشود و طرح‌ها و نقش‌هایی مثل انواع بته و جقه و سایر اشکال ذهنی با استفاده از نخ‌های رنگارنگ و توسط سوزن‌های ظریف مثل بخیه‌هایی بر روی این پارچه زده می‌شوند.
ملیله کاری
فلزکاری هنری است که هنرمندان زنجان مهارت خاصی در آن دارند. یکی از شاخه‌های فلزکاری ملیله کاری است که در آن هنرمند با ظرافت خاص و با کنار هم قرار دادن مفتول‌های نازک نقره و گاها طلا اشکال زیبایی خلق می‌کند که چشم‌ها را خیره خود می‌کنند.
شاید ملیله کاری را در شهرهای دیگر هم دیده باشید اما خاستگاه این هنر زیبا زنجان بوده است. قضیه از این قرار است که در زمان حکومت رضاخان تعدادی از هنرمندان ملیله کار به شهرهای دیگر مثل تهران و اصفهان مهاجرت کردند و این هنر اصیل ایرانی را نیز با خودشان به آنجا بردند.
هنر ملیله کاری زنجان به این صورت است که استاد ابتدا یک شمش را ذوب می‌کند و از آن مفتول‌هایی ایجاد می‌کند. سپس با کمک دست از مفتول ایجاد شده مفتول‌های باریک و ظریفی ایجاد می‌کند. در ادامه این مفتول‌ها شکل داده می‌شوند و اشکال مختلفی از آن‌ها ایجاد میشود.
احتمالا آثار ملیله کاری را روی سینی، سرویس‌های چای و شربت‌خوری، جعبه‌های جواهرات، شمعدانی و خیلی چیزهای دیگر دیده باشید.
مینا کاری (اصفهان)
هنر دستان اجداد ما به هر چیز ساده و معمولی روح تازه‌ای می‌بخشید. یکی از زیباترین صنایع دستی اصفهان که امروزه در این استان بسیار رواج دارد میناکاری است. مینا درواقع ماده‌ای است که به‌صورت یک لعاب شیشه مانند بر روی سطوح مختلف مثل کاشی، فلز و سفال کشیده میشود و معمولا رنگ لاجوردی دارد.
میناکاری به هنر آتش و خاک معروف است، هنرمند با استفاده از خاک و شعله آتش و با طرح و نقش‌هایی که بر روی یک جسم پیاده می‌کند اثری حیرت‌انگیز خلق می‌کند که ساعت‌ها میشود آن را تماشا کرد. سابقه هنر میناکاری اصفهان به دوره ساسانیان و اشکانیان بر می‌گردد ولی پیش‌بینی میشود که قدمت این هنر فراتر از این حرف هاست!
اگر بخواهیم به‌صورت جزئی فرایند تولید یک اثر میناکاری شده را توضیح دهیم همه‌چیز از تولید قالب و ظرفی که باید میناکاری روی آن انجام شود آغاز میشود. معمولا از فلز مس که چکش خوری خوبی دارد برای این کار استفاده میشود. بعد از آماده شدن قالب لعاب سفیدرنگی به‌عنوان آستر به دفعات بر روی آن زده میشود و هر بار داخل کوره قرار می‌گیرد. سپس یک هنرمند طرح و نقش‌ها را با استفاده از لعاب‌های با رنگهای مختلف بر روی آستر پیاده می‌کند و اثر لعاب‌کاری شده برای آخرین بار داخل کوره قرار می‌گیرد. این‌گونه و با طی چندین مرحله حساس و طاقت‌فرسا یک اثر هنری میناکاری شده خلق میشود.
منبت کاری (شیراز)
بر اساس اسناد و مدارکی که موجود است سابقه منبتکاری در ایران به بیش از 1500 سال پیش بر می‌گردد. قدیمی‌ترین اثر منبتکاری ایران که به گفته مورخان قدمتی 1200 ساله دارد را می‌توانید در شیراز و در درب چوبی مسجد عتیق از نزدیک تماشا کنید.
با این اعداد و ارقام که گفته شد، می‌توان گفت که ظهور هنر منبتکاری با ظهور اسلام به ایران همراه بوده است و از آن زمان، منبتکاری به یکی از پر طرفدارترین صنایع دستی ایران تبدیل شده است. هنرمندان خوش‌ذوق ایرانی بعد از ظهور اسلام از هنر خود برای ساخت مساجد و محل‌های عبادت بسیار زیبا استفاده کردند.
اگر آثار منبتکاری را از نزدیک دیده باشید متوجه نقش‌های ریزودرشت بکار رفته در آن‌ها خواهید شد. معمولا از چوب درختان و گاهی اوقات از عاج و استخوان برای منبتکاری استفاده میشود. هنر منبتکاری در سرتاسر ایران، از ملایر گرفته تا قم و از اصفهان تا اراک و … توسط هنرمندان انجام میشود اما شیراز درزمینه منبتکاری حرف‌های زیادی برای گفتن دارد و منبتکاری یکی از مشهورترین صنایع دستی شیراز است.
روند کار به این صورت است که هنرمند منبت‌کار ابتدا یک قطعه چوبی یا بعضی اوقات استخوانی را انتخاب و شروع به کشیدن طرح و نقش‌ها بر روی آن می‌کند. سپس هر هنرمند با سبک خاص خود شروع به کنده‌کاری بر روی چوب با استفاده از قلم و چکش می‌کند. بعضی از هنرمندان منبتکاری را به‌صورت حکاکی انجام می‌دهند، درحالی‌که بعضی دیگر از سبک‌های برجسته‌نمایی یا پیکرتراشی استفاده می‌کنند. در پایان کار رنگ‌کاری و رویه‌کوبی بر روی سطح منبتکاری شده انجام میشود تا یک اثر هنری زیبا خلق شود.
خاتم کاری (اصفهان)
اگر کسی را سراغ دارید که به جمله «هنر نزد ایرانیان است و بس» باور ندارد، می‌توانید آثار خاتم کاری را به او نشان دهید تا به این جمله ایمان بیاورد!
خاتم کاری به معنای واقعی کلمه معجزه‌ای است که هنرمند تنها با استفاده از قطعات چوب، فلز و استخوان خلق می‌کند. در مورد مخترع و مبتکر خاتم کاری و اینکه اولین بار این هنر در کجا بکار گرفته شد حرف‌های زیادی می‌شنوید، اما بر اساس روایت‌ها و مدارکی که وجود دارند می‌توانیم بگوییم که شیراز اولین خاستگاه این هنر اصیل و چشم‌نواز بوده است.
در دوران صفویه هنر خاتم‌کاری به اصفهان منتقل شد و امروزه خانم کاری اصفهان پرچم‌دار کشور است.
اگر بخواهیم خیلی خلاصه و مختصر اشاره‌ای به مراحل خاتم کاری داشته باشیم می‌توانیم از اینجا شروع کنیم که ابتدا استاد این هنر، مواد موردنیاز مثل چوب درختان خاص، فلزات خاص و استخوان حیوانات خاصی مثل شتر را آماده می‌کند. با برش دادن و ساییدن قطعات چوبی و استخوانی نازک، مثلث‌های متوازی‌الاضلاعی را ایجاد میشود. نهایتا این قطعات مثلثی کوچک در کنار نوارهای فلزی معمولا برنجی قرار گرفته و با استفاده از چسب سریش به‌صورت اشکال هندسی چندضلعی و بسیار منظم در می آیندر و پس از طی چندین مرحله زمانبر دیگر، بر روی یک جسم مثل جعبه قرآن، شکلات خوری، جعبه جواهرات و یا هر چیز دیگری پیاده‌سازی می‌شوند.
ورشو سازی (لرستان)
این ورشو را با ورشو پایتخت لهستان اشتباه نگیرید! اگر بخواهیم به یکی از اختصاصی‌ترین صنایع دستی ایران و صنایع دستی لرستان و خصوصا بروجرد اشاره کنیم قطعا ورشو سازی گزینه بسیار خوبی خواهد بود.
قدمت هنر ورشو سازی در ایران به دوره صفویه می‌رسد اما دوره قاجار و پهلوی اوج شکوه این هنر را به نمایش گذاشتند. ورشو یک آلیاژ گران‌قیمت و براق است و در ورشو سازی هنرمند از این آلیاژ برای ساخت اشیاء ارزشمند مثل سینی، قند دان، دوات، قابلمه، آفتابه یا تابلوهای فلزی استفاده می‌کند.
چیزی که ورشو سازی را به یک هنر بی‌نظیر تبدیل می‌کند سختی حکاکی بر روی آلیاژ ورشو است. بنابراین وقتی تولیدات ورشو سازی را می‌بینیم ناخودآگاه زحمتی که هنرمند برای خلق چنین اثری کشیده از جلوی چشممان عبور خواهد کرد. ورشو سازی شباهت زیادی به مسگری دارد، با این تفاوت که در ورشو سازی طرح و نقش‌ها با استفاده از قلم و چکش بر روی آلیاژ ورشو حک می‌شوند.
قلم زنی (اصفهان)
آثار هنر قلمزنی اصفهان را احتمالا در گوشه و کنار خانه اکثر آن‌ها که به هنر ایرانی علاقه دارند دیده‌اید. درگذر از بازار اصفهان با غرفه‌هایی مواجه می‌شوید که هنرمندان در آن‌ها مشغول حک کردن طرح و نقش‌های زیبا بر روی اشیای مسی، نقره، طلا و یا برنج هستند.
ریشه‌های هنر قلمزنی اصفهان را باید در دوره هخامنشیان و ساسانیان جستجو کنیم. البته امروزه هنر قلمزنی به اصفهان محدود نمی‌شود، بلکه شهرهای مختلف سبک‌های خاصی را در این زمینه ایجاد کرده‌اند و آثار هر یک از شهرها ویژگی‌های جذاب و چشم‌نواز خودشان را دارند. ازجمله شهرهایی که علاوه بر اصفهان در این زمینه فعال هستند می‌توانیم به تبریز و شیراز اشاره کنیم.
روش کار از این قرار است که هنرمند خبره در قلمزنی جسم مسی، نقره، طلا و یا برنجی موردنظر که می‌تواند سینی، ظرف یا هر چیز دیگری باشد را در جایی قرار می‌دهد و دور آن را با قیر و گچ پر می‌کند. این کار باعث میشود که سروصدای کمتری تولید شود و فلز در اثر برخورد ضربه قلم سوراخ نشود. در ادامه طرح و نقش‌هایی بر روی جسم موردنظر نقاشی می‌شوند. سپس هنرمند با استفاده از قلم مخصوص و چکش شروع به کنده‌کاری می‌کند و به طرح و نقش‌های نقاشی شده روح تازه‌ای می‌بخشد.
در آخر مقداری گرده زغال و روغن جلا دهنده سیاه بر روی طرح و نقش‌های ایجاد شده ریخته میشود تا زیبایی کار چند برابر شود.
سفالگری (همدان)
سفالگری و سفالسازی از مشهورترین صنایع دستی همدان و البته از صنایع دستی مازندران و بسیاری شهرهای دیگر ایران نیز محسوب میشود. با مجموع بیش از 2400 کارگاه و 6300 نفر شاغل، همدان قطب تولید سفال در ایران و منطقه است.
اگر به هر یک از شهرهای استان همدان سفر کنید حتما کارگاه‌های تولید سفال را خواهید دید که باقدرت مشغول کار هستند. مهم‌ترین مرکز تولید سفال در استان همدان شهر لالجین است. سفال تولید شده در لالجین شهرت جهانی دارد و به همین خاطر به لالجین پایتخت سفال ایران گفته میشود.
سفالگری از زمان یکجانشینی انسان با او همراه شد و امروزه این از حرفه و هنر به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین صنایع تاریخ بشر نام برده میشود. برای ساخت یک سفال مرغوب و درجه‌یک از خاک رس با مقدار آهن بالا استفاده میشود. هنرمند سفالگر ابتدا از خاک رس مرغوب گل مناسب تولید می‌کند و سپس با کمک دستانش گل تولید شده را حسابی ورز می‌دهد تا برای ساخت سفال آماده شود. در ادامه با استفاده از چرخ گردان شروع به ایجاد اشکال مناسب و دلخواه در گل موردنظر می‌کند تا نهایتا به چیزی که مدنظر دارد دست پیدا کند.
در پایان گل شکل داده شده را برای محکم شدن در داخل کوره آتش قرار می‌دهند تا سفال محکم و زیبا شکل گیرد. کار به همین‌جا ختم نمی‌شود و هنرمند برای زیبا کردن هرچه بیشتر سفال تولید شده طرح‌ها و نقش‌های لعابی بر روی آن ایجاد می‌کند.
فیروزه کوبی (اصفهان)
شاید فیروزه کوبی ازنظر قدمت به پای سایر هنرهای سنتی ایران نرسد، اما ازنظر زیبایی غیرقابل توصیف است. قدمت این هنر حدود 70 سال است و نیشابور اولین شهری بود که هنر فیروزه کوبی را ابداع کرد.
اما امروزه، این شهر و استان زیبای اصفهان است که حرف اول را در هنر فیروزه کوبی می‌زند و در طول این سال‌ها هنرمندان بسیاری در این شهر به انجام این کار رو آورده‌اند.
اساس و پایه فیروزه کوبی این‌گونه است که ابتدا یک جسم، مثل یک ظرف مسی، زیورآلات یا … با استفاده از زرگری تولید میشود. سپس هنرمند با زدن ماده مخصوصی به اسم پودر لاک به بخش‌هایی از جسم موردنظر و گرم کردن جسم، شروع به گذاشتن قطعات ریز سنگ‌های فیروزه بر روی این بخش‌ها می‌کند.
برای اینکه تمامی بخش‌های موردنظر توسط سنگ پوشیده شوند این کار چندین بار تکرار میشود. با اتمام فرایند چسباندن سنگ‌های فیروزه، هنرمند با استفاده از سنگ سمباده سطح جسم را براق و درخشان می‌کند و این‌گونه است که یک اثر فیروزه کوبی شده توسط دستان یک هنرمند خلق میشود.
کیفیت یک اثر فیروزه کوبی شده را فاصله بین سنگ‌های بکار رفته و نظم آن‌ها مشخص می‌کند؛ به طوریکه هرچه سنگ‌ها در فاصله نزدیک‌تر به هم قرار گیرند و نظم خاصی داشته باشند اثر ساخته شده ارزشمندتر خواهد بود.
معرق کاری (شیراز)
شاید کار درستی نباشد که صنایع دستی ایران را محدود به یک شهر و استان خاص کنیم. هنر معرق‌کاری نیز مثل سایر صنایع دستی ایران محدود به یک استان و شهر خاص نیست و در گوشه و کنار کشور هنرمندانی را پیدا می‌کنیم که مهارت بالایی در انجام این هنر دارند.
در بین این شهرها، شیراز درزمینهٔ معرق کاری اساتید بزرگی دارد و این هنر سالیان سال است که در این استان انجام میشود. معرق‌کاری را با منبتکاری اشتباه نگیرید! بهتر است بگوییم که هردوی این صنایع دستی بیشتر از چوب برای خلق یک اثر استفاده می‌کنند،اما در منبتکاری هنرمند با استفاده از قلم و چکش به چوب یا هر قطعه مورد نظر دیگر حجم می‌دهد ولی در معرق‌کاری طرح‌ها و نقش‌های کشیده شده بر روی قطعه چوب، کانی، صدف یا فلز توسط ابزارهایی مثل کمان اره‌ای برش داده می‌شوند و بعد از پرداخت و زیباسازی به یک سطح مثل جعبه قرآن، رحل قرآن و حتی منبر مساجد اضافه می‌شوند.
سفره قلمکاری (اصفهان)
یکی از جذاب‌ترین و شناخته شدهترین صنایع دستی ایران پارچه و سفره قلمکاری است که نه تنها در کشور خودمان عاشقان بسیاری دارد بلکه در نقاط مختلف دنیا نیز طرفداران خاص خودش را دارد.
در کل اگر بخواهیم تعریف مناسبی برای واژه قلمکاری داشته باشیم باید بگوییم که منظور از قلمکاری، چاپ طرح و نقش‌های مختلفی مثل جانوران، مناظر تاریخی، وقایع تاریخی و … بر روی پارچه است.
از قلمکاری برای تهیه سفره‌های پارچه‌ای، سجاده، و لباس‌های سنتی استفاده میشود. قلم کاری از زمان صفویان به اوج خود رسید و در زمان شاه عباس، بازار قیصریه اصفهان به قطب تولید انواع آثار قلم کاری مثل سفره قلم کار تبدیل شده بود.
برای تولید یک اثر قلمکاری شده ابتدا هنرمند پارچه مورد نظر را به مدت پنج روز در آب نگهداری می‌کند تا آهار و ناخالصی‌های موجود در پارچه از بین بروند. سپس رنگ زمینه پارچه به رنگ نخودی تغییر داده میشود و پارچه برای چاپ طرح و نقش‌های جذاب و دیدنی آماده میشود. با استفاده از قالب‌هایی، هنرمند قلمکار پارچه را رنگ آمیزی می‌کند و بعد از شستشوی پارچه و خارج شدن رنگهای اضافی، برای تثبیت رنگ آن را داخل مخلوطی از آب جوش، مغز روناس و پوست انار قرار می‌دهند.
مرتضی لطف‌اللهی